საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ რუსეთ-სომხეთის სტრატეგიული პარტნიორობა სამხრეთ კავკასიის რეგიონის ერთ-ერთ მთავარ გეოპოლიტიკურ ღერძს წარმოადგენდა. ეს ურთიერთობა ეფუძნებოდა როგორც სამხედრო-პოლიტიკურ თანამშრომლობას, ისე მჭიდრო ეკონომიკურ კავშირებს. თუმცა, ბოლო წლების განმავლობაში ეს ისტორიული პარტნიორობა მნიშვნელოვან გამოწვევებს წააწყდა.
2020 წლის ყარაბაღის მეორე ომმა და მისმა შედეგებმა ფუნდამენტურად შეცვალა რეგიონული დინამიკა. რუსეთის პასიურმა პოზიციამ კონფლიქტის დროს და შემდგომ პერიოდში მნიშვნელოვნად შეარყია სომხეთის ნდობა ტრადიციული მოკავშირის მიმართ. ამ პროცესს კიდევ უფრო მეტად შეუწყო ხელი უკრაინაში რუსეთის შეჭრამ, რამაც არსებითად შეასუსტა მოსკოვის გავლენა სამხრეთ კავკასიაში.
თუ გაინტერესებს როგორ მოიძიო საინტერესო წყაროები შენი ესესთვის მაშინ აუცილებლად გაეცანი ჩვენს სტატიას ახლავე.
ამ სტატიაში დეტალურად განვიხილავთ, თუ როგორ შეიცვალა რუსეთ-სომხეთის ურთიერთობები ყარაბაღის კონფლიქტის დასრულების შემდეგ, რა გავლენა იქონია ამ ცვლილებებმა რეგიონულ უსაფრთხოებაზე და როგორ ცდილობს სომხეთი საგარეო პოლიტიკური ორიენტაციის დივერსიფიკაციას.
რუსეთ-სომხეთის ურთიერთობების ტრანსფორმაცია
2020 წლის ყარაბაღის მეორე ომში რუსეთის როლმა მნიშვნელოვნად შეცვალა სომხეთის დამოკიდებულება ტრადიციული მოკავშირის მიმართ. მიუხედავად იმისა, რომ რუსეთს გააჩნდა სამხედრო ვალდებულებები სომხეთის მიმართ როგორც CSTO-ს ფარგლებში, ისე ორმხრივი ხელშეკრულებების საფუძველზე, მოსკოვმა თავი შეიკავა კონფლიქტში პირდაპირი ჩარევისგან. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო ის ფაქტი, რომ რუსეთმა არ გამოიყენა თავისი ელექტრონული სამხედრო შესაძლებლობები აზერბაიჯანის უპილოტო საფრენი აპარატების წინააღმდეგ.
რუსეთის როლი განსაკუთრებით გამოიკვეთა 2020 წლის 9 ნოემბრის სამშვიდობო ხელშეკრულების მომზადებისა და ხელმოწერის პროცესში. მოსკოვის შუამავლობით მიღწეული შეთანხმება ითვალისწინებდა სომხეთის მიერ მნიშვნელოვანი ტერიტორიების დათმობას აზერბაიჯანის სასარგებლოდ. ამასთან, ხელშეკრულებამ უზრუნველყო რუსეთის სამშვიდობო ძალების განთავსება რეგიონში, რაც მოსკოვის ხანგრძლივი მისწრაფება იყო.
ამასობაში, თუ რუსეთ-სომხეთის ურთიერთობების შესახებ ესეს დაწერა გჭირდება და ამისთვის დრო საერთოდ აღარ გაქვს, მოგვწერე ახლავე და სრულად დაივიწყე ესესგან გამოწვეული სტრესი.
რუსეთის მიერ უკრაინის წინააღმდეგ წამოწყებულმა სრულმასშტაბიანმა ომმა კიდევ უფრო შეასუსტა მისი პოზიციები სამხრეთ კავკასიაში. რუსეთის სამხედრო რესურსების გადანაწილებამ უკრაინის მიმართულებით არსებითად შეამცირა მისი შესაძლებლობები რეგიონში. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რომ კონფლიქტის გამო რუსეთმა ვერ შეძლო სრულფასოვნად შეესრულებინა სამშვიდობო მისიის ვალდებულებები მთიან ყარაბაღში.
სომხეთის ხელისუფლებამ და საზოგადოებამ მკვეთრად უარყოფითად შეაფასეს რუსეთის პოზიცია. პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა ღიად განაცხადა, რომ მხოლოდ რუსეთზე დაყრდნობა უსაფრთხოების საკითხებში “სტრატეგიული შეცდომა” იყო. ამ განცხადებამ კიდევ უფრო გააღრმავა უთანხმოება ორ ქვეყანას შორის და დააჩქარა სომხეთის მცდელობები, მოეძებნა ახალი საგარეო პოლიტიკური პარტნიორები.
რუსეთის პოზიციის ცვლილება განსაკუთრებით თვალსაჩინო გახდა სამხედრო თანამშრომლობის სფეროში. 2020 წლამდე რუსეთი წარმოადგენდა სომხეთის შეიარაღების მთავარ მომწოდებელს, მაგრამ უკრაინაში ომის დაწყების შემდეგ დასავლურმა სანქციებმა მნიშვნელოვნად შეაფერხა სამხედრო-ტექნიკური თანამშრომლობა. სომხეთის თავდაცვის სამინისტროს მონაცემებით, 2023 წელს რუსეთიდან შეიარაღების იმპორტი 60%-ით შემცირდა 2021 წელთან შედარებით.
მოსკოვის გავლენის შესუსტება აისახა პოლიტიკურ ურთიერთობებზეც. 2023 წლის სექტემბერში, როდესაც აზერბაიჯანმა სრული კონტროლი დაამყარა მთიან ყარაბაღზე, რუსეთის სამშვიდობო კონტინგენტმა ვერ შეძლო რეგიონის სომეხი მოსახლეობის დაცვა. შედეგად, 100,000-ზე მეტი ეთნიკური სომეხი იძულებული გახდა დაეტოვებინა მთიანი ყარაბაღი, რაც სომხეთის საზოგადოებაში აღქმული იქნა როგორც რუსეთის მხრიდან მოკავშირის ღალატი.
საზოგადოებრივი აზრის კვლევებმა აჩვენა რუსეთის მიმართ ნდობის მკვეთრი შემცირება სომხურ საზოგადოებაში. გალუპის 2023 წლის კვლევის თანახმად, რუსეთის საგარეო პოლიტიკას დადებითად აფასებდა სომხეთის მოსახლეობის მხოლოდ 35%, მაშინ როცა 2021 წელს ეს მაჩვენებელი 70%-ს აღწევდა. ამასთან, გამოკითხულთა 55% მიიჩნევდა, რომ სომხეთმა უნდა შეამციროს დამოკიდებულება რუსეთზე და გააღრმავოს თანამშრომლობა დასავლურ ქვეყნებთან.
დიპლომატიური ურთიერთობების გაუარესება გამოიხატა ორმხრივი ვიზიტების შემცირებაშიც. 2023 წელს მაღალი დონის რუსულ-სომხური შეხვედრების რაოდენობა 40%-ით ნაკლები იყო 2021 წელთან შედარებით. განსაკუთრებით აღსანიშნავია, რომ სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა უარი თქვა CSTO-ს სამიტზე დასწრებაზე, რაც უპრეცედენტო ნაბიჯი იყო ორი ქვეყნის ურთიერთობების ისტორიაში.
სომხეთის ახალი საგარეო პოლიტიკური ვექტორი
რუსეთთან ურთიერთობების გაუარესების ფონზე, სომხეთმა მნიშვნელოვნად გააძლიერა თანამშრომლობა დასავლურ სახელმწიფოებთან და ინსტიტუტებთან. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ევროკავშირთან ურთიერთობების გაღრმავება. 2023 წლის იანვარში სომხეთმა მიიღო ისტორიული გადაწყვეტილება და მოიწვია ევროკავშირის სადამკვირვებლო მისია სომხეთ-აზერბაიჯანის საზღვარზე. ეს ნაბიჯი წარმოადგენდა მკაფიო სიგნალს სომხეთის დასავლური ორიენტაციის გაძლიერების შესახებ.
თუ გაინტერესებს როგორ დაწერო საუკეთესო ესე ძალიან მარტივად, ნახე ჩვენი სტატია ამის შესახებ.
მნიშვნელოვანი ცვლილებები შეინიშნება სამხედრო თანამშრომლობის სფეროშიც. 2023 წელს სომხეთმა პირველად მიიღო მონაწილეობა აშშ-სთან ერთობლივ სამხედრო წვრთნებში. ამასთან, ერევანმა დაიწყო მოლაპარაკებები საფრანგეთთან სამხედრო-ტექნიკური თანამშრომლობის გაღრმავების მიზნით. 2024 წლის დასაწყისში სომხეთმა შეიძინა ფრანგული წარმოების სარადარო სისტემები, რაც ქვეყნის პირველი მსხვილი სამხედრო შესყიდვა იყო დასავლური ბაზრიდან.
CSTO-სთან ურთიერთობის გაცივება განსაკუთრებით თვალსაჩინო გახდა 2023 წელს. სომხეთმა უარი თქვა CSTO-ს ეგიდით დაგეგმილი სამხედრო წვრთნების საკუთარ ტერიტორიაზე ჩატარებაზე და არ მიიღო მონაწილეობა ორგანიზაციის სხვა წვრთნებში. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო სომხეთის გადაწყვეტილება რომის სტატუტის რატიფიცირების შესახებ, რითაც ქვეყანა შეუერთდა სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლოს. ეს ნაბიჯი პირდაპირ ეწინააღმდეგებოდა რუსეთის ინტერესებს.
სომხეთმა ასევე გააძლიერა თანამშრომლობა ინდოეთთან და ირანთან, რაც მიზნად ისახავს საგარეო პოლიტიკური კავშირების დივერსიფიკაციას. 2023 წლის ბოლოს სომხეთმა და ინდოეთმა ხელი მოაწერეს თავდაცვის სფეროში თანამშრომლობის გაფართოების შეთანხმებას. პარალელურად, გაღრმავდა სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობები ირანთან, რომელიც სომხეთისთვის მნიშვნელოვან სატრანზიტო დერეფანს წარმოადგენს.
მიუხედავად დასავლური ვექტორის გაძლიერებისა, სომხეთი ცდილობს შეინარჩუნოს პრაგმატული ურთიერთობები რუსეთთან. ქვეყნის ეკონომიკა კვლავ მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული რუსულ ბაზარზე და ენერგორესურსებზე. თუმცა, აშკარაა სომხეთის სწრაფვა საგარეო პოლიტიკური ბალანსის დივერსიფიკაციისკენ და ახალი უსაფრთხოების გარანტიების მოძიებისკენ.
ეკონომიკური ურთიერთობების ცვლილება
რუსეთ-სომხეთის ეკონომიკური ურთიერთობები მნიშვნელოვან ტრანსფორმაციას განიცდის. მიუხედავად იმისა, რომ რუსეთი კვლავ რჩება სომხეთის უმსხვილეს სავაჭრო პარტნიორად, ორმხრივი ეკონომიკური კავშირები თანდათანობით სუსტდება. 2023 წლის მონაცემებით, რუსეთის წილი სომხეთის საგარეო ვაჭრობაში 25%-მდე შემცირდა, მაშინ როცა 2021 წელს ეს მაჩვენებელი 35%-ს აღწევდა.
განსაკუთრებით აღსანიშნავია ცვლილებები საინვესტიციო სფეროში. დასავლური სანქციების გამო მნიშვნელოვნად შემცირდა რუსული ინვესტიციები სომხეთის ეკონომიკაში. 2023 წელს რუსული პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მოცულობა 40%-ით ნაკლები იყო 2021 წელთან შედარებით. ამის საპირისპიროდ, გაიზარდა ევროკავშირის ქვეყნებიდან და აშშ-დან შემოსული ინვესტიციები, რომლებმაც ჯამში 500 მილიონ დოლარს გადააჭარბა.
საფინანსო სექტორში მნიშვნელოვანი ცვლილებები მოხდა საბანკო სისტემაში. სომხეთის ცენტრალურმა ბანკმა გააძლიერა თანამშრომლობა საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტებთან და დაიწყო აქტიური მუშაობა ალტერნატიული საგადახდო სისტემების დანერგვაზე. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი გახდა მას შემდეგ, რაც რუსულ ბანკებს დასავლური სანქციები დაუწესდათ.
უკრაინაში ომის დაწყების შემდეგ სომხეთმა მოულოდნელი ეკონომიკური სარგებელი მიიღო რუსი მიგრანტების სახით. 2022-2023 წლებში სომხეთში 100,000-ზე მეტი რუსი გადავიდა საცხოვრებლად, მათ შორის მრავალი IT სპეციალისტი და ბიზნესმენი. ამ პროცესმა მნიშვნელოვნად გააძლიერა სომხეთის ტექნოლოგიური სექტორი – 2023 წელს IT სექტორის წილმა ქვეყნის მშპ-ში 10%-ს მიაღწია.
სომხეთმა ასევე გააფართოვა სავაჭრო ურთიერთობები ალტერნატიულ ბაზრებთან. განსაკუთრებით გაიზარდა ვაჭრობა ირანთან და არაბთა გაერთიანებულ საამიროებთან. 2023 წელს სომხეთ-ირანის სავაჭრო ბრუნვამ 1 მილიარდ დოლარს გადააჭარბა, რაც 45%-ით მეტია წინა წელთან შედარებით.
თუმცა, სომხეთის ეკონომიკა კვლავ მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული რუსეთზე ენერგეტიკის სფეროში. რუსული გაზი სომხეთის ენერგომოხმარების 80%-ს შეადგენს, რაც ქვეყნის ერთ-ერთ მთავარ ეკონომიკურ გამოწვევად რჩება.
დასკვნა
რუსეთ-სომხეთის ურთიერთობები ფუნდამენტური ტრანსფორმაციის პროცესში იმყოფება. ისტორიული სტრატეგიული პარტნიორობა, რომელიც ათწლეულების განმავლობაში განსაზღვრავდა სამხრეთ კავკასიის გეოპოლიტიკურ დინამიკას, მნიშვნელოვან ცვლილებებს განიცდის. 2020 წლის ყარაბაღის ომმა და 2023 წელს კონფლიქტის საბოლოო გადაწყვეტამ ნათლად აჩვენა რუსეთის გავლენის შესუსტება რეგიონში.
სომხეთის მიერ გადადგმული ნაბიჯები, მათ შორის ევროკავშირის სადამკვირვებლო მისიის მიწვევა, რომის სტატუტის რატიფიცირება და სამხედრო თანამშრომლობის გაღრმავება დასავლელ პარტნიორებთან, მიუთითებს ქვეყნის მზაობაზე, ფუნდამენტურად გადახედოს თავის საგარეო პოლიტიკურ ორიენტაციას. ეკონომიკური ურთიერთობების დივერსიფიკაცია და ახალი სავაჭრო პარტნიორების ძიება კი ხელს უწყობს სომხეთის ემანსიპაციას რუსეთის გავლენისგან.
თუ თქვენ გაინტერესებთ უფრო დეტალური ანალიზი რუსეთ-სომხეთის ურთიერთობების ტრანსფორმაციის შესახებ, ან გჭირდებათ აკადემიური ნაშრომი საერთაშორისო ურთიერთობების თემაზე, დაგვიკავშირდით ახლავე! შთაგონების გუნდი დაგეხმარებათ მაღალი ხარისხის ანალიტიკური დოკუმენტის მომზადებაში.
მომავალში რუსეთ-სომხეთის ურთიერთობების განვითარება მნიშვნელოვნად იქნება დამოკიდებული როგორც რეგიონულ დინამიკაზე, ისე გლობალურ გეოპოლიტიკურ პროცესებზე. თუმცა, აშკარაა, რომ ტრადიციული მოდელი, სადაც სომხეთი რუსეთის უპირობო მოკავშირედ მიიჩნეოდა, უკვე წარსულს ჩაბარდა. სომხეთი აქტიურად ეძებს ახალ პარტნიორებს და ცდილობს თავისი საგარეო პოლიტიკური და ეკონომიკური კავშირების დივერსიფიკაციას, რაც მნიშვნელოვნად ცვლის რეგიონულ ძალთა ბალანსს.
