ხარისხიანი აკადემიური კვლევის ჩატარება რთული პროცესია. მიუხედავად იმისა, თუ რამდენად გამოცდილი მკვლევარი ხართ, კვლევის მიკერძოება შეიძლება ნებისმიერ ეტაპზე წარმოიქმნას და მნიშვნელოვნად დააზიანოს თქვენი კვლევის შედეგები. კვლევის მიკერძოება არის ნებისმიერი გადახრა სიმართლისგან, რომელიც იწვევს დამახინჯებულ შედეგებს და მცდარ დასკვნებს.
მიკერძოება შეიძლება წარმოიქმნას კვლევის ნებისმიერ ეტაპზე – მონაცემთა შეგროვებისას, ანალიზისას, ინტერპრეტაციისას ან პუბლიკაციისას. ის გვხვდება როგორც თვისებრივ, ისე რაოდენობრივ კვლევებში და მისი სრულად აღმოფხვრა პრაქტიკულად შეუძლებელია. თუმცა, მნიშვნელოვანია ვიცოდეთ მიკერძოების სხვადასხვა ტიპები და მათი თავიდან აცილების გზები, რათა უზრუნველვყოთ ჩვენი კვლევის მაღალი ხარისხი და სანდოობა.
თუ გსურს მაღალი ხარისხის აკადემიური ნაშრომის შექმნა და დრო შეზღუდული გაქვს, დაგვიკავშირდი ახლავე!
ამ სტატიაში განვიხილავთ კვლევის მიკერძოების შვიდ ძირითად ტიპს და მათი თავიდან აცილების პრაქტიკულ გზებს. ეს ცოდნა დაგეხმარებათ ჩაატაროთ უფრო ობიექტური და სანდო კვლევა, რომელიც რეალურად ასახავს შესასწავლ საკითხს და არ არის დამახინჯებული სხვადასხვა სახის მიკერძოებით.
ინფორმაციული მიკერძოება
ინფორმაციული მიკერძოება, რომელსაც ასევე გაზომვის მიკერძოებასაც უწოდებენ, წარმოიქმნება მაშინ, როდესაც კვლევის ძირითადი ცვლადები არაზუსტად იზომება ან კლასიფიცირდება. ამ ტიპის მიკერძოება ყველაზე ხშირად გვხვდება იმ კვლევებში, სადაც მონაცემები გროვდება თვითშეფასების კითხვარებით ან წარსული მოვლენების გახსენებით.
მაგალითად, წარმოიდგინეთ კვლევა, რომელიც სწავლობს სტუდენტების მობილური ტელეფონის გამოყენების ჩვევებს. როდესაც სტუდენტებს სთხოვთ აღრიცხონ მათი ეკრანთან გატარებული დრო, ხშირად ისინი არაზუსტად აფასებენ რეალურ მაჩვენებელს – ზოგი აჭარბებს, ზოგი კი პირიქით, ამცირებს რეალურ დროს.
ინფორმაციული მიკერძოების სამი ძირითადი ფორმა არსებობს:
გახსენების მიკერძოება წარმოიქმნება, როდესაც რესპონდენტებს უწევთ წარსული მოვლენების გახსენება. მაგალითად, თუ პაციენტებს სთხოვთ გაიხსენონ, რა მედიკამენტებს იღებდნენ გასულ წელს, მათი პასუხები შეიძლება არაზუსტი იყოს.
დამკვირვებლის მიკერძოება ვლინდება, როდესაც მკვლევრის მოლოდინები ან წინასწარი შეხედულებები გავლენას ახდენს მონაცემთა შეგროვებაზე. მაგალითად, თუ მკვლევარს სჯერა, რომ კონკრეტული მკურნალობის მეთოდი ეფექტურია, მან შეიძლება უნებლიედ “დაინახოს” უფრო მეტი დადებითი შედეგი, ვიდრე რეალურად არის.
შესრულების მიკერძოება კი წარმოიქმნება, როდესაც კვლევის მონაწილეებმა იციან, რომ ისინი კვლევის ობიექტები არიან და ამის გამო ცვლიან თავიანთ ქცევას. მაგალითად, სტუდენტები შეიძლება უფრო მეტს მეცადინეობდნენ, როდესაც იციან, რომ მათი სწავლის ჩვევებს აკვირდებიან.
ინფორმაციული მიკერძოების თავიდან ასაცილებლად მნიშვნელოვანია:
- გამოიყენოთ სტანდარტიზებული საზომი ინსტრუმენტები
- ჩაატაროთ საპილოტე კვლევა ინსტრუმენტების დასახვეწად
- შეაგროვოთ მონაცემები სხვადასხვა წყაროდან
- გამოიყენოთ ობიექტური გაზომვის მეთოდები, სადაც ეს შესაძლებელია
- მოამზადოთ მონაცემთა შემგროვებლები სათანადოდ
ასევე მნიშვნელოვანია კვლევის ანგარიშში გულწრფელად აღწეროთ თქვენი მეთოდოლოგიის შეზღუდვები და მიუთითოთ, თუ რა ნაბიჯები გადადგით ინფორმაციული მიკერძოების მინიმიზაციისთვის.
შერჩევის მიკერძოება
შერჩევის მიკერძოება კვლევის ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული პრობლემაა, რომელიც წარმოიქმნება მაშინ, როდესაც კვლევისთვის შერჩეული ჯგუფი სათანადოდ არ წარმოადგენს საკვლევ პოპულაციას. ეს მიკერძოება საფრთხეს უქმნის კვლევის შედეგების განზოგადებას და მნიშვნელოვნად ამცირებს მის სანდოობას.
მაგალითად, წარმოიდგინეთ, რომ იკვლევთ სტუდენტების დამოკიდებულებას დისტანციური სწავლების მიმართ და გამოკითხვას ატარებთ მხოლოდ იმ სტუდენტებში, რომლებიც რეგულარულად ესწრებიან ონლაინ ლექციებს. ასეთ შემთხვევაში, თქვენი კვლევის შედეგები ვერ ასახავს იმ სტუდენტების მოსაზრებებს, რომლებსაც პრობლემები აქვთ ონლაინ სწავლებასთან და ამიტომ ნაკლებად ესწრებიან ლექციებს.
შერჩევის მიკერძოების რამდენიმე მნიშვნელოვანი ფორმა არსებობს:
თვითშერჩევის მიკერძოება ხდება, როდესაც კვლევაში მონაწილეობას იღებენ მხოლოდ ის ადამიანები, რომლებსაც აქვთ განსაკუთრებული ინტერესი ან მოტივაცია. მაგალითად, თუ ატარებთ გამოკითხვას უნივერსიტეტის სერვისების შესახებ, შესაძლოა პასუხები მიიღოთ მხოლოდ ძალიან კმაყოფილი ან ძალიან უკმაყოფილო სტუდენტებისგან.
გამორიცხვის მიკერძოება წარმოიქმნება, როდესაც კვლევიდან გამოირიცხება პოპულაციის გარკვეული ჯგუფები. მაგალითად, თუ ონლაინ გამოკითხვას ატარებთ, ავტომატურად გამორიცხავთ იმ ადამიანებს, რომლებსაც ინტერნეტზე წვდომა არ აქვთ.
გადარჩენის მიკერძოება კი გვხვდება გრძელვადიან კვლევებში, როდესაც ანალიზდება მხოლოდ იმ მონაწილეების მონაცემები, რომლებმაც კვლევის ბოლომდე მიაღწიეს.
შერჩევის მიკერძოების თავიდან ასაცილებლად რეკომენდებულია:
- გამოიყენოთ შემთხვევითი შერჩევის მეთოდები
- უზრუნველყოთ საკმარისი ზომის შერჩევა
- გამოიყენოთ სტრატიფიცირებული შერჩევა მნიშვნელოვანი ქვეჯგუფების წარმომადგენლობის უზრუნველსაყოფად
- აწარმოოთ დეტალური ჩანაწერები შერჩევის პროცესის შესახებ
- გააანალიზოთ და აღწეროთ შერჩევის შეზღუდვები კვლევის ანგარიშში
განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იმის გააზრება, რომ შერჩევის მიკერძოების სრულად აღმოფხვრა ხშირად შეუძლებელია, მაგრამ მისი მინიმიზაცია და კვლევის შეზღუდვების გამჭვირვალედ აღწერა აუცილებელია კვლევის სანდოობისთვის.
მკვლევრის მიკერძოება
მკვლევრის მიკერძოება წარმოიქმნება მაშინ, როდესაც მკვლევრის პირადი რწმენები, მოლოდინები ან წინასწარი შეხედულებები გავლენას ახდენს კვლევის პროცესზე. ეს მიკერძოება შეიძლება იყოს როგორც გაცნობიერებული, ასევე გაუცნობიერებელი და გავლენა იქონიოს კვლევის ნებისმიერ ეტაპზე – დაწყებული საკვლევი კითხვების ფორმულირებიდან, დამთავრებული შედეგების ინტერპრეტაციით.
მაგალითად, წარმოიდგინეთ მკვლევარი, რომელსაც აქვს ძლიერი რწმენა, რომ ტრადიციული სწავლების მეთოდები უფრო ეფექტურია, ვიდრე თანამედროვე. ამ წინასწარმა შეხედულებამ შეიძლება გავლენა მოახდინოს იმაზე, თუ როგორ:
- აყალიბებს საკვლევ კითხვებს
- არჩევს კვლევის მეთოდებს
- აგროვებს მონაცემებს
- აანალიზებს შედეგებს
- აკეთებს დასკვნებს
მკვლევრის მიკერძოება განსაკუთრებით პრობლემატურია თვისებრივ კვლევებში, სადაც მკვლევარი თავად არის მთავარი ინსტრუმენტი მონაცემების შეგროვებისა და ანალიზისთვის.
მკვლევრის მიკერძოების მინიმიზაციისთვის მნიშვნელოვანია:
- საკუთარი წინასწარი შეხედულებების გაცნობიერება და რეფლექსია
- კვლევის პროცესის დეტალური დოკუმენტირება
- მრავალმხრივი მეთოდების გამოყენება მონაცემთა ტრიანგულაციისთვის
ასევე ეფექტურია “მტრული მტკიცებულებების” ძიება – ანუ იმ მონაცემების აქტიური ძიება, რომლებიც ეწინააღმდეგება მკვლევრის წინასწარ ვარაუდებს. ეს მიდგომა ხელს უწყობს უფრო დაბალანსებულ და ობიექტურ ანალიზს.
პასუხის მიკერძოება
პასუხის მიკერძოება არის სიტუაცია, როდესაც კვლევის მონაწილეები არ იძლევიან ზუსტ ან გულწრფელ პასუხებს. ეს განსაკუთრებით ხშირია თვითშეფასების კითხვარებში ან სტრუქტურირებულ ინტერვიუებში, სადაც რესპონდენტები სხვადასხვა მიზეზის გამო ამახინჯებენ თავიანთ რეალურ აზრებს ან ქცევებს.
პასუხის მიკერძოების ძირითადი ფორმებია:
სოციალური სასურველობის მიკერძოება ვლინდება, როდესაც მონაწილეები ცდილობენ ისეთი პასუხების გაცემას, რომლებიც საზოგადოებისთვის მისაღებად მიაჩნიათ. მაგალითად, კითხვაზე “რამდენ საათს უთმობთ სოციალურ მედიას დღეში?”, ბევრი რესპონდენტი ამცირებს რეალურ დროს, რადგან ფიქრობს, რომ ნაკლები დრო უფრო მისაღებია სოციალურად.
დათანხმების მიკერძოება გვხვდება, როდესაც მონაწილეები მიდრეკილნი არიან დაეთანხმონ დასმულ კითხვებს, მიუხედავად მათი შინაარსისა. ეს განსაკუთრებით ხშირია “დიახ/არა” ტიპის კითხვებში.
ექსტრემალური პასუხების მიკერძოება კი ვლინდება, როდესაც რესპონდენტები ირჩევენ სკალის უკიდურეს მნიშვნელობებს, მაგალითად “სრულიად ვეთანხმები” ან “სრულიად არ ვეთანხმები”, შუალედური ვარიანტების ნაცვლად.
პასუხის მიკერძოების შესამცირებლად რეკომენდებულია:
- კარგად ფორმულირებული, ნეიტრალური კითხვების გამოყენება
- ანონიმურობის უზრუნველყოფა
- სხვადასხვა ტიპის კითხვების კომბინირება
- კონტროლის კითხვების ჩართვა
- მონაცემთა შეგროვების სხვადასხვა მეთოდის გამოყენება
განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სენსიტიური საკითხების შესწავლისას, სადაც პასუხის მიკერძოების რისკი მაღალია, გამოიყენოთ არაპირდაპირი კითხვები ან პროექციული ტექნიკები. მაგალითად, ნაცვლად კითხვისა “თქვენ გადაიწერეთ გამოცდაზე?”, უმჯობესია ჰკითხოთ “როგორ ფიქრობთ, რატომ გადაიწერენ სტუდენტები გამოცდებზე?”.
ასევე ეფექტურია კითხვარის წინასწარი ტესტირება პილოტურ ჯგუფზე, რათა გამოვლინდეს ის კითხვები, რომლებიც შეიძლება იწვევდნენ პასუხის მიკერძოებას. ეს საშუალებას მოგცემთ შეცვალოთ ან გადააფორმულიროთ პრობლემური კითხვები საბოლოო კვლევის დაწყებამდე.
პუბლიკაციის მიკერძოება
პუბლიკაციის მიკერძოება წარმოიქმნება მაშინ, როდესაც კვლევის შედეგების გამოქვეყნების გადაწყვეტილება დამოკიდებულია მიღებული შედეგების ხასიათზე ან მიმართულებაზე. ეს ნიშნავს, რომ დადებითი ან სტატისტიკურად მნიშვნელოვანი შედეგების მქონე კვლევები უფრო მეტად ქვეყნდება, ვიდრე უარყოფითი ან არამნიშვნელოვანი შედეგების მქონე კვლევები.
ეს პრობლემა განსაკუთრებით მწვავეა აკადემიურ სამყაროში, სადაც:
- ჟურნალები უპირატესობას ანიჭებენ პოზიტიური შედეგების მქონე კვლევებს
- მკვლევრები თავს იკავებენ უარყოფითი შედეგების გამოქვეყნებისგან
- საგრანტო ორგანიზაციები ხშირად აფინანსებენ “წარმატებულ” კვლევებს
- აკადემიური წინსვლა დამოკიდებულია პუბლიკაციების რაოდენობაზე
პუბლიკაციის მიკერძოების შედეგები სერიოზულია:
- იქმნება მცდარი წარმოდგენა კვლევის სფეროში არსებული მტკიცებულებების შესახებ
- იკარგება მნიშვნელოვანი უარყოფითი შედეგები
- ხდება რესურსების არაეფექტური გამოყენება მსგავსი კვლევების გამეორებით
- მცირდება მეცნიერული ცოდნის საერთო ხარისხი
კოგნიტური მიკერძოება
კოგნიტური მიკერძოება არის აზროვნების სისტემური შეცდომა, რომელიც წარმოიქმნება ჩვენი გონების მიერ ინფორმაციის დამუშავების თავისებურებებიდან. ეს არის გონებრივი “მოკლე გზები” (shortcut-ები), რომლებიც გვეხმარება სწრაფად მივიღოთ გადაწყვეტილებები, მაგრამ ხშირად იწვევს არასწორ დასკვნებს კვლევის პროცესში.
კოგნიტური მიკერძოების ძირითადი ფორმებია:
დადასტურების მიკერძოება – როდესაც მკვლევარი ეძებს და უფრო მეტ მნიშვნელობას ანიჭებს იმ ინფორმაციას, რომელიც ადასტურებს მის არსებულ შეხედულებებს. მაგალითად, თუ მკვლევარს სჯერა, რომ ონლაინ სწავლება ნაკლებად ეფექტურია, ის შეიძლება ფოკუსირდებოდეს მხოლოდ ნეგატიურ შედეგებზე და უგულებელყოფდეს პოზიტიურს.
ღუზის ეფექტი – ტენდენცია, როდესაც პირველად მიღებული ინფორმაცია გავლენას ახდენს შემდგომ გადაწყვეტილებებზე. მაგალითად, თუ პირველი ინტერვიუ ძალიან წარმატებული იყო, მკვლევარმა შეიძლება ამ გამოცდილებით შეაფასოს ყველა შემდგომი ინტერვიუ.
ხელმისაწვდომობის ევრისტიკა – როდესაც გადაწყვეტილებებს ვიღებთ იმ ინფორმაციაზე დაყრდნობით, რომელიც ადვილად გვახსენდება. მაგალითად, თუ ახლახან წავიკითხეთ კვლევა კონკრეტულ თემაზე, შეიძლება გადაჭარბებულად შევაფასოთ ამ ფენომენის გავრცელება.
დასკვნა
კვლევის მიკერძოება გავლენას ახდენს აკადემიური კვლევის ყველა ეტაპზე. როგორც ვნახეთ, მიკერძოების სხვადასხვა ფორმები – ინფორმაციული, შერჩევის, მკვლევრის, პასუხის, პუბლიკაციის და კოგნიტური მიკერძოება – ყველა თავისებურად აზიანებს კვლევის ხარისხს და სანდოობას.
მიუხედავად იმისა, რომ მიკერძოების სრულად აღმოფხვრა პრაქტიკულად შეუძლებელია, მისი მინიმიზაცია შესაძლებელია სათანადო მეთოდოლოგიური მიდგომებით. ეს მოიცავს:
- კარგად დაგეგმილ კვლევის დიზაინს
- სტანდარტიზებული ინსტრუმენტების გამოყენებას
- მონაცემთა შეგროვების მრავალფეროვან მეთოდებს
ხოლო თუ მუშაობ, ან რაიმე ფორსმაჟორი გამოგიჩნდა და ნაშრომის შესასრულებლად დრო არ გრჩება, მოგვწერე ახლავე!
