ფილოსოფიის შესავალი ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო, თუმცა ამავდროულად რთული საგანია. თუ ამ ტექსტს კითხულობ, ალბათ, შენც იმ სტუდენტების რიცხვში ხარ, ვისაც პლატონის „სახელმწიფოს“ წაკითხვა მოუწია და ახლა მის ერთ-ერთ ყველაზე ცნობილ ნაწილზე – პლატონის მღვიმის ალეგორიაზე იმტვრევს თავს. რას ნიშნავს ჩრდილები კედელზე? ვინ არიან პატიმრები და რატომ არის მღვიმიდან გამოსვლა ასეთი მტკივნეული?
„შთაგონება“ დაგეხმარება, ამ რთულ ფილოსოფიურ იგავს მარტივად გაუგო. ჩვენ დეტალურად განვიხილავთ, თუ რას გულისხმობდა პლატონი და როგორ უკავშირდება ეს ალეგორია მის იდეების თეორიას.
ხოლო თუ ფილოსოფიის კონსპექტის მოსამზადებლად დრო არ გრჩება, მოგვწერე და ჩვენ დაგეხმარებით!
სანამ მღვიმეში შევალთ: ვინ იყო პლატონი?
სანამ უშუალოდ ალეგორიას განვიხილავდეთ, ორი სიტყვით მის ავტორზეც ვთქვათ. პლატონი ძველი ბერძენი ფილოსოფოსი იყო, რომელმაც დასავლურ აზროვნებაზე უდიდესი გავლენა მოახდინა. მის ცხოვრებაზე კი წარუშლელი კვალი დატოვა მისმა მასწავლებელმა, სოკრატემ, რომელიც ათენის დემოკრატიამ სიკვდილით დასაჯა.
სწორედ ამ უსამართლობამ განაპირობა პლატონის კრიტიკული დამოკიდებულება დემოკრატიისადმი და უბიძგა, ეძებნა იდეალური სახელმწიფოს მოდელი, სადაც მმართველები ფილოსოფოსები, ანუ ბრძენი ადამიანები იქნებოდნენ.
პლატონის იდეების თეორია: ორი სამყაროს ამბავი
პლატონის მღვიმის ალეგორია პირდაპირ კავშირშია მის ფუნდამენტურ მოძღვრებასთან – იდეების თეორიასთან. პლატონს მიაჩნდა, რომ არსებობს ორი სამყარო:
- გრძნობადი (ხილული) სამყარო: ეს ის სამყაროა, რომელსაც ჩვენი ხუთი გრძნობით აღვიქვამთ. აქ ყველაფერი ცვალებადია, არასრულყოფილი და წარმავალი. ეს არის ფიზიკური საგნების, ანუ „ჩრდილების“ სამყარო.
- იდეების (გონებით საწვდომი) სამყარო: ეს არის სრულყოფილი, უცვლელი და მარადიული ფორმების, ანუ იდეების სამყარო. სწორედ აქ არსებობს „სკამის იდეა“, „სამართლიანობის იდეა“, „სილამაზის იდეა“. ჩვენი ფიზიკური სკამები კი ამ იდეალური სკამის არასრულყოფილი ასლებია.
პლატონისთვის იდეების სამყარო გაცილებით უფრო რეალურია, ვიდრე ჩვენი ფიზიკური სამყარო. ფილოსოფოსის მიზანიც სწორედ ამ იდეალური სამყაროს შემეცნებაა.
პლატონის მღვიმე: ალეგორია, რომელიც ყველაფერს ხსნის
ახლა კი წარმოიდგინე სცენა, რომელსაც პლატონი თავის დიალოგში, „სახელმწიფოში“ აღწერს. ეს არის ამბავი, რომელიც გვეხმარება, უკეთ გავიგოთ განსხვავება ხილულ სამყაროსა და იდეების სამყაროს შორის.
სცენა 1: პატიმრები და ჩრდილების თეატრი
წარმოიდგინე მიწისქვეშა მღვიმე, სადაც ადამიანები დაბადებიდან არიან დაბმულები. მათ თავის მობრუნება არ შეუძლიათ და მხოლოდ წინ, მღვიმის კედელს ხედავენ. მათ უკან ანთია ცეცხლი, რომლის წინაც ადამიანებს მიაქვთ სხვადასხვა საგნები.
პატიმრები კედელზე მხოლოდ ამ საგნების ჩრდილებს ხედავენ. რადგან მათ ცხოვრებაში სხვა არაფერი უნახავთ, მათთვის ეს ჩრდილები ერთადერთი რეალობაა. ისინი ამ ჩრდილებს არქმევენ სახელებს და მათზე მსჯელობენ, როგორც ნამდვილ საგნებზე.
სცენა 2: გათავისუფლება – მტკივნეული გზა სინათლისკენ
ახლა წარმოიდგინე, რომ ერთ-ერთ პატიმარს ბორკილებს ახსნიან და აიძულებენ, სინათლისკენ გაიხედოს. ცეცხლის შუქი თვალს მოსჭრის, ყველაფერი დაბინდული და გაუგებარი იქნება. ის ვერ დაიჯერებს, რომ საგნები, რომლებსაც ახლა ხედავს, უფრო რეალურია, ვიდრე ჩრდილები, რომლებსაც მთელი ცხოვრება უყურებდა.
ეს პროცესი მტკივნეული და დამაბნეველია. ეს არის ფილოსოფიური შემეცნების დასაწყისი – როდესაც ადამიანი ეჭვქვეშ აყენებს იმას, რაც აქამდე უდავო რეალობა ეგონა.
სცენა 3: სამყარო მღვიმის გარეთ – იდეების შეცნობა
თუ პატიმარი ამ სირთულეს გადალახავს და მღვიმიდან გავა, მას მზის შუქი საბოლოოდ დააბრმავებს. თავიდან ის მხოლოდ ჩრდილებს და ანარეკლებს გაარჩევს, შემდეგ კი ნელ-ნელა შეძლებს, დაინახოს ნამდვილი საგნები – ხეები, ყვავილები, ცხოველები.
ბოლოს, როდესაც მისი თვალი სინათლეს სრულად შეეჩვევა, ის შეძლებს, მზესაც კი შეხედოს. მზე ამ ალეგორიაში სიკეთის იდეის სიმბოლოა – უმაღლესი იდეა, რომელიც ყველა სხვა იდეას ასაზრდოებს და ხილულს ხდის.
სცენა 4: დაბრუნება მღვიმეში – ფილოსოფოსის ვალი
ნამდვილი სამყაროს შემცნობი ფილოსოფოსი თავს ვალდებულად თვლის, დაბრუნდეს მღვიმეში და დანარჩენ პატიმრებსაც აუხილოს თვალი. მაგრამ სიბნელეში დაბრუნებულს თვალები ვეღარაფერს არჩევს.
სხვა პატიმრები მას დასცინებენ და იტყვიან, რომ მღვიმიდან გასვლამ ჭკუიდან შეშალა. ისინი არ დაიჯერებენ მის მონათხრობს და თუ ის შეეცდება მათ გათავისუფლებას, შეიძლება მოკლან კიდეც. ეს არის პირდაპირი მინიშნება სოკრატეს ბედზე.
რას გვასწავლის პლატონის მღვიმე?
პლატონის მღვიმის ალეგორია რამდენიმე ფუნდამენტურ იდეას გადმოსცემს:
- რეალობის ბუნება: ის, რასაც ჩვენ ვხედავთ და ვეხებით, შესაძლოა, არ იყოს ნამდვილი რეალობა, არამედ მხოლოდ მისი ანარეკლი.
- ცოდნის გზა: შემეცნება რთული და მტკივნეული პროცესია, რომელიც მოითხოვს კომფორტის ზონის დატოვებას და იმის ეჭვქვეშ დაყენებას, რაც აქამდე გვჯეროდა.
- ფილოსოფოსის როლი: ბრძენი ადამიანის ვალია, დაეხმაროს სხვებს جهლიდან გამოსვლაში, თუნდაც ეს საშიში იყოს.
დასკვნა
პლატონის ეს იგავი მხოლოდ ფილოსოფიური თეორია არაა, არამედ მეტაფორაა ადამიანის ცხოვრებისა. ის გვიჩვენებს, თუ როგორ შეიძლება ვიყოთ საკუთარი შეხედულებების, საზოგადოებრივი აზრისა თუ კულტურული ნორმების „პატიმრები“. ფილოსოფია კი ის ძალაა, რომელიც ამ ბორკილებისგან გათავისუფლებაში გვეხმარება.
ვიმედოვნებთ, ეს მარტივი ახსნა დაგეხმარება, უკეთ გაიგო პლატონის მღვიმის ალეგორია და წარმატებით ჩააბარო გამოცდა.
